وقف، یادگاری ماندگار
وقف، سنتی کهن و نیکو است.
یکی از مهم‌ترین تدابیر اخلاقی – اجتماعی اسلام بر مبنا اصل دور اندیشی و تأمین آتیه مسلمانان و نسل‌های بعدی، ترویج سنت پسندیده‌ی وقف می‌باشد. آثار وقف چنان پایدار است که از آن تعبیر به گلستان بی خزان می‌شود. وقف در زبان فارسی به معنای ایستادن، توقف، حبس کردن، منحصر کردن چیزی به کسی است.
وقف در اصطلاح فقیهان عقدی است که در آن مالی بخشیده می‌شود تا مردم یا گروهی از آنان از منافعش استفاده کنند. در وقف، نه واقف و نه آن‌ها که برایشان وقف شده، حق فروش یا بخشیدن مال وقفی را ندارند. در حقیقت، وقف انتفاع دائمی موقوف علیهم ( فرد یا افرادی که اموال موقوفه را در راستای تأمین منافع ایشان وقف می‌شود)، از مال موقوفه است و نتیجه آن واگذاری منافع در راه خداوند، امور خیریه و اجتماعی است.
در قرآن آیه‌ای که بر وقف و احکام آن صریحا دلالت داشته باشد، وجود ندارد. ولی دانشمندان مسلمان و مفسران قرآن کریم از کلیت برخی مفاهیم اخلاقی که در قرآن ذکر شده است، استنباط نموده‌اند که روح وقف مورد تایید قرآن کریم است، زیرا اعمال خیر و صالح هماره در آیات روشنگر این مصحف شریف وحیانی با ستایش نام برده شده است. به طور کلی می‌توان گفت هر آنچه که بر انجام کارهای نیکو و تشویق بدان دلالت داشته باشد، بر وقف نیز دلالت می‌کند. به بیان روشن‌تر باید تأیید کرد که اعمال صالح، مانند صدقه، قرض الحسنه،تعاون، انفاق، محبت و کمک به همنوعان و.... ذکر شده و به نوعی با روح وقف سازگاری دارند( «تعاونوا علی البر و التقوی و لا تعاونوا علی الاثم و العدوان»(مائده / 2)؛ « لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبون »(آل عمران/ ۹۲) ).
این سنت حسنه به وفور در کلام معصومین (ع) و سنت عملی ایشان به ویژه به عنوان «صدقه‌ی جاریه» به چشم می‌خورد. پیامبر اسلام (ص) و ائمه (ع) گذشته از این که به فقرا، ضعفا، مستمندان و قشرهای محروم اجتماع کمک می‌کردند، آیندگان را نیز فراموش نمی‌کردند وبا به جا گذاشتن صدقات و موقوفات زیادی از املاک و زمین‌ها و اموال خویش، سنت حسنه وقف را پایه‌ریزی کردند. شخص پیامبر(ص) اموالی را وقف کردند، از جمله نخستین بار زمینی را برای استفاده «ابن‌السبیل» وقف نمودند.
امام صادق(ع) فرمودند: "هر کس از این جهان درگذرد پس از مرگ، چیزی به او نمی‌رسد جز این که پیش‌تر سه چیز از خود باقی گذاشته باشد: ۱- کار نیکی که اثرش پس از او باقی باشد ۲- سنت حسنه‌ای که در میان مردم رواج داده باشد و بعد از او مردم به آن روش عمل کنند ۳- فرزند صالحی که برای او دعا کند" . از میان ائمه(ع)، امام علی(ع) بیشترین موقوفات را به خود اختصاص داده‌اند. امام علی(ع) صد چشمه در« یَنبَع »احداث و برای حاجیان وقف کردند. مساجدی را در مدینه، میقات، کوفه و بصره ساختند؛ همچنین چاه‌هایی در مسیر کوفه و مکه حفر و وقف نمودند. درپی اهتمام اهل بیت(ع) به موضوع وقف، موقوفات مسلمانان آنچنان گسترش یافت که در دوره بنی‌امیه، تشکیلاتی برای اداره آن تأسیس شد و از این دوره به بعد، دولت عهده‌دار اداره موقوفات شد.
هدف اصلی از وقف بر اساس تعاون و حس نوعدوستی، تامین و تثبیت محل سکونت و منبع ارتزاق و تامین قسمتی از نیازمندی‌های عمومی و گسترش فرهنگ و تشویق به احداث بناهای علمی، بهداشتی و مذهبی است. اسلام با این کار یک برنامه عالی انسانی را بنیانگذاری کرد که در اثر آن عواطف بشر دوستی زنده شده است. در کتاب‌های فقهی، از شرایطِ صحت و احکام وقف سخن گفته شده است. وقف به دو قسم وقف خاص و وقف عام تقسیم شده است؛ وقفی که به‌منظور هدفی عام یا برای گروهی عام انجام گیرد، وقف عام نامیده می‌شود؛ مانند وقف مدرسه و بیمارستان و وقف مالی برای فقرا یا اهل‌علم. وقفی را که به منظور هدفی عام یا برای گروهی خاص صورت می‌گیرد، وقف خاص گویند؛ مانند وقف مکانی برای شخصی یا اشخاصی خاص.
شرایط قبول عمل وقف بدین ترتیب است: دائمی‌بودن: وقف نباید مدت‌دار باشد؛ فعلیت داشتن؛ أخذ مال؛ تا زمانی که مورد وقف شده، از واقف دریافت نشود، وقف صورت نگرفته است و آن مال، در مالکیت شخص باقی می‌ماند؛ خارج‌شدن از مالکیت واقف.
برای وقف آثار فراوان آقتصادی و اجتماعی مترتب است و بدین جهت عقیده بر این است که وقف درحوزه‌های تأمین اجتماعی، بهداشت و درمان و گسترش علوم و فنون نقش چشمگیری دارد. با توجه به نوع اثر، مصارف مختلفی دارند از جمله: احداث مساجد، مدارس، کتابخانه‌ها و بیمارستان‌ها، قنات‌ها، رسیدگی به فقرا، ایتام، معلولان، زندانیان و تأمین مخارج زندگی. از دیگر آثار این عمل سراسر خیر می‌توان یاد کرد از کسب رضایت الهی( حضرت موسی (ع) از خداوند پرسید: علامت رضایت شما از بنده چیست؟ پروردگار چنین فرمودند: «إِذَا رَأَيْتَ نَفْسَكَ تُحِبُّ الْمَسَاكِينَ وَ تُبْغِضُ الْجَبَّارِينَ فَذَلِكَ آيَةُ رِضَايَ: اگر دیدی مساکین را دوست داری و ستمگرها را دشمن،این علامت خشنود من است». حضرت علی(ع) در تمام وقف نامه‌ها به عنوان نمونه نامه 24هدف خود را رضایت الهی مطرح می‌کنند)، ذخیره آخرت و برزخ، استمرار کمکهای مادی، برخورداری از نام جاودان و دعای خیر مردم، افزایش کارآفرینی و اشتغال، گسترش علم و مدارس علمی، وقف برای تکریم ائمه اطهار(ع) و ... . بعضی منابع برای برای وقف، چهار حوزه را نام برده‌اند: امور فرهنگی(مانند تأسیس مدارس، کتابخانه‌ها و خرید کتاب)، امور بهداشتی(مانند تأسیس بیمارستان، تیمارستان و حمام)، امور اجتماعی و رفاهی(مانند احداث کاروان‌سرا، پل، رباط، آب‌انبار، قنات و کارخانه) و امور مذهبی(مانند ساختن مساجد و زیارتگاه‌ها).
گردآوری: بیگلری
منابع:
گزارش